Azerbaycan Şirvanşahlar Devleti Derbendîler Hânedânı (XIV-XVI. Yüzyıllarda)
Dr. Elnur AĞDAMLI
Editör:
Dr. Cabir OSMANLI

Doğu ile batı arasındaki geçit konumu itibariyle, eski ve yenidünya coğrafyasında Kafkasya’nın, aynı zamanda Azerbaycan topraklarının tarihten günümüze kadar özel bir önemi olmuştur. İlk dönemlerden itibaren Azerbaycan toprakları, gerek yer altı ve yerüstü kaynakları gerekse jeopolitik konumu açısından sürekli dönemin hâkim devletlerinin ilgi odağı olmuştur.
Azerbaycan’ın kuzey toprakları, aynı zamanda Şirvan bölgesi ilk çağda Sâsânî, Bizans ve Hazar orduları arasında sürekli el değiştirerek işgale ve saldırılara maruz kalmıştır. İslam ordularının tarih sahnesine çıkmasıyla, 643’ten itibaren Arap, Bizans ve Hazar güçlerinin, kendi aralarında yaptıkları mücadele ve savaşlar, Azerbaycan ve onun bir parçası olan Şirvan topraklarında gerçekleşmiştir.
İlk dönemlerde sözü konusu topraklar, Sâsânî ve Bizans devletlerinin hâkimiyeti altında güney ve kuzey bölgesi olmak üzere ikiye bölünerek idare edilmiştir. 643’te İslam orduları, Derbend şehrini ve kalesini fethetmekle, Azerbaycan’ın kuzey topraklarını içine alan Şirvan bölgesinde genel hâkimiyeti ellerine aldılar. Hz. Ömer döneminden Emevîlere (705) kadar Şirvan bölgesindeki hâkimiyet Azerbaycan’ın güney bölgesine kıyasla yarı bağımsız olarak idare olundu.
Bu çalışmada ağırlıklı olarak Arap asıllı Mezyedilerin, IX. yüzyılda, Azerbaycan’ın Şirvan adlı bölgesinde kurdukları, bağımsız Şirvanşahlar devletinin, son dönemi, XIV-XVI. yüzyıllarda var olmuş Derbendiler hanedanının siyasi tarihi ele alınmıştır. Hanedan üyelerinin idare ettikleri devletin bağımsızlığını nasıl muhafaza ettiği ve dönemin kudretli devletleri olan Altın Orda, Timurlu, Kara Koyunlu, Akkoyunlu ve Safevi hükümdarlarının saldırıları karşısında verdikleri var olma mücadelesi tespit edilmeye çalışılmıştır.