Araştırma konusu edindiğimiz Mezalim kurumu, Osmanlılar dan önceki ve hatta onlarla çağdaş bazı İslâm devletlerinde yer almış çok önemli bir devlet organı sıfatıyla, devrin adalet anlayışına uygun olarak adalet dağıtmış ve muhtelif şekillerde idarenin denetlenmesi görevini yürütmüştür. Mezâlim, İslâm tarihinde hukuk, devleti kavramının gerçekleştirilmesini sağlayan temel bir organ olmuştur.
Yürüttüğü görevler dolayısıyla büyük bir önem taşımasına rağmen, Mezalim, müstakil bir araştırma konusu pek yapılmamıştır, İslâm adalet teşkilâtını inceleyen birkaç eser dışında kurumla ilgili açıklamalar, hemen tümüyle, ünlü kamu hukukçuları Maverdî (ö.45/1058) ve Ferrâ (ö.458/1066) nın eserlerine dayanmakta, tarihî olaylar genellikle ihmal edilmektedir.
Çekirdeğini yüksek lisans tezi çalışmamızın oluşturduğu bu araştırmamız, bütün yönlerini gözönünde tutarak, bu son derece önemli kurumu, tarihî uygulamasıyla tespit edip tanıtmak amacındadır.
Çalışmamızın Birinci Bölümü nde, kurumun doğuşu ve gelişmesi konusu ele alınmıştır. Kurumun kökeni ve tesiri meseleleri de burada incelenerek bölüm tamamlanmıştır.
İkinci Bölüm de, Mezâlim in yapısı ile ilgili konulara yer verilerek, kurumun devlet teşkilâtı içindeki yeri, Mezâlim toplantılarına katılan üyeler ve yardımcılar, son olarak bürokratik teşkilât incelenmiştir.
Üçüncü Bölüm, Mezâlim in görevlerine ayrılmıştır. Kurumun gelişme tarihi boyunca yerine getirdiği görevler, yargı dışında kalan ve yargı alanındaki görevler olmak üzere başlıca iki ana kolda incelenmiştir.
Dördüncü Bölüm, kurumun işleyişinden söz etmektedir. Mezâlim toplantılarının yapıldığı yerler ve günler konuları öncelikle ele alınmış, daha sonra bir yargı mercii olan Mezâlim de uygulanan muhakeme usûlüne yer verilmiştir.
Beşinci Bölümde, Mezâlim in denetlenmesi ele alınmıştır. Kurumumuz üzerinde sözkonusu olan idarî, siyasî ve kamuoyu denetimleri çeşitli örneklerle açıklanmıştır.
Son bölüm ise, Mezâlim in benzer bazı kurumlarla mukayesesine ayrılmıştır. Bu maksatla, tarihteki bazı İslâmî kurumlar ile yabancı hukuk sistemlerindeki bazı kurumlara yer verilmiştir. Nihayet, günümüzdeki bazı kurumlara da yer verilerek tarihî kurumun hizmet verdiği alanların daha yakından kavranılması sağlanmıştır.